Executieve functies
Uit onderzoek blijkt dat de ontwikkeling van executieve functies een belangrijke speler en voorbode is op de kansen van kinderen en jongeren in hun (schoolse) ontwikkeling. Verschillende onderzoeken uit de laatste jaren tonen aan dat executieve functies invloed hebben op de ontwikkelingen van o.a. rekenvaardigheid, taalvaardigheid en vaardigheden in wetenschapsvakken, en dat kinderen die een achterstand oplopen in deze ontwikkeling – vaak bij kinderen uit lagere SES-klassen – ook vaker leer- en gedragsproblemen vertonen. Tot slot is ook de interactie tussen bepaalde ontwikkelingsstoornissen en executieve functies veelvuldig onderzocht. Kinderen met autisme zullen bijvoorbeeld vaker minder vaardig zijn in cognitieve flexibiliteit, maar net uitblinken in vaardigheden zoals werkgeheugen.
De ontwikkeling van deze vaardigheden gebeurt vooral in de eerste levensjaren, en vaak impliciet. Toch kunnen executieve vaardigheden zowel bij kinderen als jongeren ook expliciet aan bod komen in onderwijs, allerminst als motor voor gelijke kansen.
De verscheidenheid aan executieve functies wordt vaak op verschillende manieren opgedeeld, van 3 kerncomponenten (impulscontrole, werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit) tot 8, of tot wel 11 verschillende functies, zoals volgens het model van Dawson and Guare:
- responsinhibitie
- werkgeheugen
- emotieregulatie
- volgehouden aandacht
- taakinitiatie
- planning en prioritisering
- organisatie
- timemanagement
- doelgericht gedrag
- flexibilitieit
- metacognitie
Materiaalselectie
Zet je EF-bril op: stimuleer de executieve functies van jouw kleuters / Feryn, Sanne. - Brugge: die Keure, 2017. - boek (176 p.), 56 bijlagen. - ISBN: 9789048631995
Doelgroep: 3-4 jaar 5-6 jaar
Vindplaats Antwerpen: WEL 1.5.6 zetj
Zet je EF-bril op is een inspiratiebundel om executieve functies te ondersteunen bij kleuters met als doel gelijke kansen te geven voor elk kind. Executieve functies zijn namelijk die cognitieve vaardigheden die doelgerichte gedachten, acties en gevoelens mogelijk maken. Uit onderzoek blijkt dat een achterstand in het ontwikkelen van deze executieve functies vaak een voorbode is voor achterstand en schooluitval later in de schoolloopbaan. Om alle kinderen alle kansen te bieden op een kansrijke schoolloopbaan, is het dus interessant om ook al op kleuterleeftijd aandacht te besteden aan deze ontwikkeling van executieve functies. Het boek start met een korte theoretische introduction en is verder opgedeeld in drie bouwstenen: interacties tussen leerkracht en kleuter met de EF-bril op, activiteiten met de EF-bril op, en je klas organiseren met de EF-bril op. Bij het boek hoort ook een pakket met bijlagen om de methodiek in de klas toe te passen.
Wijzer in executieve functies: groep 5 tot en met 8 / Houtman, Maaike; Losekoot, Maaike; Van der Waals, Tjitske; Waringa, Mickey. - Maarssen: ZIEN in de klas, 2017. - handleiding, 36 kaarten. - ISBN: 978-94-92525-05-5: 24.95 EUR
Doelgroep: 7-8 jaar 9-10 jaar 11-12 jaar
Vindplaats Antwerpen: WEL 2.5.5 wijz
Vindplaats Turnhout: WEL 2.5.5 wijz
De Wijzer in Executieve Functies is een praktisch en preventief hulpmiddel voor het basisonderwijs, waarmee je alle leerlingen actief laat oefenen met de zeven executieve functies. De wijzer bevat laagdrempelige spelletjes, die je snel kunt inzetten. Door de spelletjes krijg je bovendien beter inzicht in de executieve functies van de leerlingen in de groep.In de compacte handleiding vind je achtergrondinformatie over de executieve functies, mogelijke onderwijsbehoeften en vervolgstappen.
Speel je vaardig: Een praktisch boek om executieve functies te ontwikkelen met behulp van spellen / van der Westerlaken-Vriens, Heidi. - Goudriaan: De Groot drukkerij, 2018. - 110 p.
Doelgroep: 3-4 jaar 5-6 jaar 7-8 jaar 9-10 jaar 11-12 jaar 13-14 jaar
Vindplaats Antwerpen: WEL 2.5.5 spee ;
Vindplaats Turnhout: WEL 2.5.5 spee
Dit boek geeft een overzicht van spelletjes die ingezet kunnen worden om te werken aan executieve vaardigheden en strategieën om deze in te zetten in de klas of bij begeleiding. Na een korte inleiding (kenmerken, signaleren, gebruik van spel) krijg je een overzicht van mogelijke spelletjes op de markt ingedeeld in categorieën: denkspellen voor 1 speler, strategische denkspellen, coöperatieve spellen, en reactiespellen. Elke categorie wordt ingeleid met een kort overzicht van hoe de verschillende executieve vaardigheden een rol spelen in dit soort spel. Daarna krijg je per pagina een spel toegelicht met informatie over welke executieve vaardigheden ontwikkeld kunnen worden, het aantal spelers, de leeftijd, het doel, en een korte speluitleg. Op elke pagina vind je ook een QR-code die doorlinkt naar een online instructiefilmpje. Achteraan het boek vind je tot slot nog een alfabetische overzichtslijst en enkele signalerings- en registratiebladen om doelgericht met de spelen aan de slag te gaan in de klas.
Executieve functies versterken op school : een praktische gids voor leerkrachten / Cooper-Kahn, Joyce; Foster, Margaret. - Amsterdam: Hogrefe, 2014. - 157 p.. - ISBN: 978-90-79729-88-3: 19,95 EUR
URL: http://goo.gl/gqI5nu
Vindplaats Antwerpen: ro 6 exec
Vindplaats Turnhout: WEL 2.5.6 exec
Sommige leerlingen zijn specifiek zwak in het organiseren, plannen en monitoren van hun werk. Deze leerlingen hebben vaak problemen met executieve functies: hersenprocessen die verantwoordelijk zijn voor het verwerken van informatie en het effectief uitvoeren van taken. Ze begrijpen vaak heel goed het 'wat' op school, maar worstelen met het 'hoe'. Dit boek beschrijft wat executieve functies zijn en biedt leerkrachten praktische hulpmiddelen en bewezen effectieve strategieën en interventies om ze te versterken. De belangrijkste werkbladen kunnen gedownload worden op de site van de uitgever.
Breinhelden: een programma voor groep 1/2 doordacht werken aan executieve functies / Monfils, Esther; Herrewijn, Belinda. - Rotterdam: Bazalt, 2018. - 138 p.. - ISBN: 9789461182586: 54,00 EUR
Doelgroep: 3-4 jaar 5-6 jaar
Vindplaats Antwerpen: WEL 1.5.6 brei
Breinhelden is een programma van twintig weken, waarmee je in een klasgroep kan werken aan executieve functies. De executieve functies zijn vertaald naar tien Breinkrachten. Bij iedere kracht vind je speelse activiteiten en tips om de functie te versterken. Het programma neemt leerlingen mee op sleeptouw aan de hand van de personages Effi en Furon, twee breinhelden die de leerlingen leren hoe ze hun Breinkrachten kunnen versterken, zoals de kracht om hun aandacht bij een taak te houden, de kracht om een reactie uit te stellen of de kracht om met veranderingen om te gaan.
Hieronder vind je een uitgebreidere selectielijst
EF versterken via spel
Bij docAtlas kan je ook een koffer ontlenen met spelmateriaal om executieve functies te versterken. De koffers bevatten telkens 4 spelletjes die inspelen op verschillende van de executieve functies. Voor de keuze van de spelletjes haalden we onze inspiratie bij de spellenkoffers van het Vives Spellenarchief en enkele handreikingen die je ook bij docAtlas kan ontlenen, zoals de uitgave 'Speel je vaardig' en de 'Handreiking executieve functies' van SLO Nederland. Bij de vier spelletjes zitten spelletjes om alleen te spelen, of om coöperatief in groep te spelen. Er zijn in totaal twee koffers voor het kleuteronderwijs, één voor het lager onderwijs, en één koffer voor het secundair (of hoger lager) onderwijs.
Spelkoffer executieve functies KLEUTER 1 / Provinciaal Documentatiecentrum Atlas. - Antwerpen: -, 2020.
Doelgroep: 3-6 jaar
Vindplaats Antwerpen: WEL 1.5.6 spel
- Dier op dier om te oefenen op inhibitie, emotieregulatie, volgehouden aandacht, taakinitiatie, flexibiliteit doelgericht gedrag en timemanagement
- Ik wil koekjes om te oefenen op flexibiliteit
- Chicken Shuffle Jr. om te oefenen op inhibitie, volgehouden aandacht, flexibiliteit, doelgericht gedrag en werkgeheugen
- Dobble Kids om te oefenen op inhibitie, emotieregulatie, volgehouden aandacht, flexibiliteit, doelgericht gedrag en timemanagement
Spelkoffer executieve functies KLEUTER 2 / Provinciaal Documentatiecentrum Atlas. - Antwerpen: -, 2020.
Doelgroep: 3-6 jaar
Vindplaats Antwerpen: WEL 1.5.6 spel
- Mix Max dieven om te oefenen op flexibiliteit
- Schalkse schelmen om te oefenen op werkgeheugen
- Loco om te oefenen op flexibiliteit
- Roodkapje om te oefenen op inhibitie, volgehouden aandacht, doelgericht gedrag en organisatie
Spelkoffer executieve functies LAGER / Provinciaal Documentatiecentrum Atlas. - Antwerpen: -, 2020.
Doelgroep: 5-12 jaar
Vindplaats Antwerpen: WEL 2.5.5 spel
- 'Dinosaurs’ om te oefenen op inhibitie, emotieregulatie, volgehouden aandacht, doelgericht gedrag, planning en werkgeheugen
- 'Sluimerschat' om te oefenen op werkgeheugen
- 'Vlotte geesten' om te oefenen op inhibitie, emotieregulatie, volgehouden aandacht, en timemanagement
- 'Glibbergebibber' om te oefenen op werkgeheugen
Spelkoffer executieve functies SECUNDAIR / Provinciaal Documentatiecentrum Atlas. - Antwerpen: -, 2020.
Doelgroep: 9-18 jaar
Vindplaats Antwerpen: WEL 3.5.4 spel
- 'Set' om te oefenen op inhibitie, emotieregulatie, volgehouden aandacht, flexibiliteit, doelgericht gedrag, organisatie, en timemanagement
- 'Panic lab' om te oefenen op inhibitie, volgehouden aandacht, doelgericht gedrag, organisatie, werkgeheugen en timemanagement
- 'Atlantis escape' om te oefenen op volgehouden aandacht, doelgericht gedrag, organisatie
- 'Valse motten' om te oefenen op inhibitie
Interessante websites
Op deze pagina van het Nederlandse Steunpunt Leerplanontwikkeling (SLO) vind je algemene informatie over executieve functies bij jonge kinderen en een downloadbare handreiking, met per executieve functie - volgens de opdeling van Dawson en Guare - een uitgebreide fiche met info, tips voor in de klas, en een oplijsting van spelletjes die je kan inzetten om deze functies te versterken.
Reeks van Klasse rond kwaliteitsvolle interactie op sociaal-emotioneel en cognitief vlak in de kleuterklas. Je vind er onder andere een interview met Dieter Baeyens en Sanne Ferryn over executieve functies en 11 tips om bewust rond executieve functies aan de slag te gaan in de klas. Je kan er ook de video "Wacht je beurt af": zelfsturing of ‘executieve functies’ aanleren in de kleuterklas bekijken waarin kleuterjuf Jelke haar klasgebeuren en leerlingen observeert in functie van executieve vaardigheden. Je kan de video ook onderaan deze pagina bekijken.
Met het project 'Zet je EF-bril op' wil Odisee hogeschool samen met heel wat partners de zelfsturende vaardigheden (executieve functies) van kinderen, ook zij die opgroeien in een kwetsbaar gezin, versterken. Op de website kan je doorklikken naar een deelsite voor kleuteronderwijs, en één voor lager onderwijs. Je vind er info over het project, en de verschillende functies.
Deze website biedt ondersteuning bij gedragsproblemen, gedrags-, ontwikkelings- en leerstoornissen in de klas en vat op hun pagina de verschillende functies bondig en eenvoudig samen. Daarnaast vind je er tips om zwak ontwikkelde EF's te versterken in de klas door je instructie en didactiek licht aan te passen.
Juf Anke is een leerkracht in het kleuteronderwijs die lesmateriaal deelt op haar website. Onder de subcategorie 'leerzorg' besteedt ze een pagina aan executieve functies. Ze geeft er een overzicht van de functies, maar geeft ook praktische tips en geeft haar mening over enkele boeken en leermiddelen die je ook bij docAtlas kan ontlenen, zoals Breinhelden en de Wijzer in executieve functies.
Onderzoek
De informatie in deze publicatie is gebaseerd op de inzichten uit het proefschrift ‘Executive Functions for Early Literacy Learning’ van Eva van de Sande en zoomt in op de wisselwerking tussen executieve functies en beginnende geletterdheid. Het geeft daarbij ook tips bij het aanpassen van de didactiek.
van de Sande, E., Bruggink, M., & Lamers, I. (2015). Executieve Functies voor het leren lezen. Nijmegen: Radboud Universiteit.
Dit onderzoek gaat na of er een duidelijke wisselwerking is tussen de ontwikkeling van executieve functies en die van rekenvaardigheid. Er wordt aangetoond dat dit inderdaad zo is, en dat specifiek het trainen van het werkgeheugen een positieve invloed kan hebben op het versterken van rekenvaardigheid.
Kroesbergen, E. H., Van der Ven, S. H. G., Kolkman, M. E., Van Luit, J. E. H., & Leseman, P. P. M. (2009). Executieve functies en de ontwikkeling van (voorbereidende) rekenvaardigheid. Pedagogische studies, 86(5), 334.
Video: "Wacht je beurt af": zelfsturing of ‘executieve functies’ aanleren in de kleuterklas
Contact docAtlas
Heb je suggesties of vragen over dit dossier? Dan kan je terecht bij:
